Χτισμένη στις πλαγιές του Γράμμου, όπως και πολλά από τα Μαστοροχώρια (Βουρμπιανη, Γοργοπόταμος, Οξυά, Πληκάτι, Χιονιάδες, Ασημοχώρι, Αμάραντος, Πύργος, Πυξαριά, Αγιά Βαρβάρα), στήριξε τη ζωή της στο ιστορικό αυτό βουνό.
Το τέταρτο σε ύψος βουνό της Ελλάδας
Μετά τον Όλυμπο, τον Σμόλικα και τον Βόρα, με υψόμετρο τα 2520 μέτρα.
Ο Γράμμος είναι το τέταρτο σε ύψος βουνό της Ελλάδας - μετά τον Όλυμπο, τον Σμόλικα και τον Βόρα - με υψόμετρο τα 2520 μέτρα. Αποτελεί τμήμα της Β. Πίνδου. Ο όγκος του βρίσκεται στα ελληνοαλβανικά σύνορα και καταλαμβάνει το Βόρειο τμήμα του Ν. Ιωαννίνων, το νοτιοδυτικό του Ν. Καστοριάς και ένα τμήμα της νοτιοανατολικής Αλβανίας. Στα ανατολικά από την ελληνική πλευρά περικλείεται από τον Σμόλικα και το Βόιον. Η ευρύτερη αυτή περιοχή τόσο από την πλευρά της Αλβανίας όσο και της Ελλάδας (νομοί Ιωαννίνων, Κοζάνης, Γρεβενών, Καστοριάς και βοριότερα Φλώρινας,) ανέδειξε σπουδαίους μαστόρους. Για περισσότερο από τρεις αιώνες (από το 17ο αι. ως το πρώτο μισό του 20ου αι μ.Χ.) οι άνδρες ασχολήθηκαν με τις οικοδομικές τέχνες. “Με ένα τουρβά εργαλεία παζαρευαν την εργατική τους δύναμη” και τη δεξιοσύνη τους σε όλη την Ελλάδα, όλα τα Βαλκάνια και πολύ πιο πέρα από τα όρια αυτά.
Τα Αλπικά λιβάδια του Γράμμου στήριξαν τη ζωή των κτηνοτροφικών χωριών Αετομηλίτσας, Γράμμουστας.
Ο Γράμμος, φορτισμένος ιστορικά απο τα γεγονότα του εμφυλίου, έως και πριν μερικές δεκαετίες δεν αποτέλεσε αντικείμενο μελετών και ερευνών, ώστε να αναδειχτούν οι φυσικές και οι πολιτισμικές ιδιαιτερότητες του. Στο χώρο του εκτυλίχτηκε κατά το 1948-49 η τελική και σκληρότερη φάση του Εμφυλίου πολέμου, που οδήγησε στην οριστική ήττα του Δημοκρατικού Στρατού από τον Εθνικό Στρατό.
Σήμερα το Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης, που βρίσκεται στο Γράμμο, με εκθεσιακούς χώρους και ερευνητικές υποδομές, έχει στόχο να αποτυπώσει το παρελθόν και να βοηθήσει στην κατανόησή του, να αμβλύνει τα μίση και παράλληλα να αναδείξει τον φυσικό πλούτο του Γράμμου και τη δυναμική του να στηρίξει αναπτυξιακούς στόχους με γνώμονα το σεβασμό του πανέμορφου αυτού ορεινού όγκου.
Όπως γράφει ο Δημήτρης Μπούσμπουρας, Βιολόγος-Συντονιστής της Ειδικής Περιβαλλοντικής Μελέτης Γράμμου, (Μαστοροχώρια, έκδ. Δημου Μαστοροχωρίων, 2005, σελ.46-48), ο Γράμμος σήμερα συμπεριλαμβάνεται:
- Στις σημαντικότερες περιοχές για τα πουλιά στην Ελλάδα, σύμφωνα με τις καταγραφές της Ορνιθολογικής Εταιρίας και του Bird Life International.
- Στο δίκτυο “Natura 2000” της Ευρωπαϊκής Ένωσης, σύμφωνα με το Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων/Υγροτόπων που κατέγραψε τις σημαντικότερες περιοχές στην Ελλάδα για τη χλωρίδα, την πανίδα και τους σπάνιους τύπους οικοτόπων. Η περιοχή που εντάσσεται στο δίκτυο “Natura 2000”, καλύπτει κυρίως τα μεγάλα υψόμετρα και την υποαλπική ζώνη.
- Στις σημαντικότερες περιοχές για την αρκούδα, σύμφωνα με τις καταγραφές που πραγματοποίησε ο ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ σε όλη την επικράτεια του είδους στο πλαίσιο του προγράμματος LIFE-ΑΡΚΤΟΣ.
Τα σημαντικότερα στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος του Γράμμου
Η λίμνη του Γράμμου (Γκιστόβα)
Η ψηλότερη λίμνη στην Ελλάδα στα 2350μ.
- Τα εκτεταμένα φυσικά ώριμα δάση, όπου συμπεριλαμβάνονται σημαντικοί τύποι οικοτόπων. Τα μικτά δάση, σε ορισμένες περιοχές είναι εντελώς ανεπηρέαστα, καθώς έμειναν εκτός εκμετάλλευσης για πολλές δεκαετίες μετά τον εμφύλιο πόλεμο, λόγω του φόβου των ναρκών και της απερήμωσης των οικισμών.
- Η εκτεταμένη υποαλπική ζώνη, με ενδημικά και σπάνια είδη χλωρίδας και σημαντικούς τύπους οικοτόπων.
- Οι υποαλπικές λίμνες, όπως οι Αρένες (Μουτσάλια) στα 1700 μ. και η λίμνη του Γράμμου (Γκιστόβα) στα 2350μ. (η ψηλότερη λίμνη στην Ελλάδα).
- Ο σχετικά μεγάλος για τα ελληνικά δεδομένα πληθυσμός της αρκούδας. Ο Γράμμος αποτελεί για την αρκούδα τη μοναδική ζώνη σύνδεσης της εξάπλωσης του είδους στην Πίνδο και την υπόλοιπη Βαλκανική.
- Οι βραχώδεις διαπλάσεις φιλοξενούν το αγριόγιδο, το ευρωπαϊκό είδος αντιλόπης, που απειλείται σοβαρά. Στο Γράμμο, με 40-50 αγρίογιδα, υπάρχει το 10% του πληθυσμού του είδους στη χώρα μας.
- Η ποικιλία των ειδών ορνιθοπανίδας. Σημαντικότερα είναι τα αρπακτικά πουλιά, όπως ο χρυσαετός, ο πετρίτης, ο ασπροπάρης ή κουκάλογο, τα δασικά είδη, όπως οι δρυοκολάπτες από τους οποίους υπάρχουν όλα τα είδη αυτής της ζώνης εξάπλωσης.
- Η παρουσία τριών ειδών τριτόνων (αμφίβια σαν τη σαλαμάνδρα που ζουν μόνιμα στο νερό) και η παρουσία δύο ειδών ερπετών με τη νοτιότερη εξάπλωση στην Ευρώπη. Πρόκειται για την αμμόσαυρα και την αλπική οχιά.
Δίπλα σ' αυτά θα πρέπει να προστεθεί η μεγάλη αισθητική αξία του τοπίου, το ιστορικό και πολιτιστικό ενδιαφέρον και τα αξιόλογα μνημεία. Έτσι το βουνό μπορεί να έχει μεγάλη ελκυστικότητα για επισκέπτες με ιδιαίτερα ενδιαφέροντα (ορειβάτες, φυσιολάτρες, περιηγητές, ενδιαφερόμενους για αθλήματα στα ποτάμια, όπως το rafting και το kagiak, ενδιαφερόμενους για την τέχνη και την ιστορία) αλλά και τον απλό επισκέπτη που θέλει να γνωρίσει ένα αντιπροσωπευτικό οικοσύστημα.
