Ιστορική διαδρομή
Στον ευρύτερο χώρο της Βαλκανικής, την περίοδο της Τουρκοκρατίας τα απλά σπίτια έχτιζαν συνήθως οι ίδιοι οι ιδιοκτήτες με την συνδρομή των γειτόνων τους, και κάποιων γηγενών μαστόρων με περιορισμένες μάλλον ικανότητες.
Τα μπουλούκια των μαστόρων
Την εκτέλεση των μεγάλων αυτών έργων αναλάμβαναν εξειδικευμένα συνεργεία τεχνιτών.
Αρχοντικά, όμως καθώς και σαράγια, εκκλησίες, καμπαναριά, στρατώνες, και γεφύρια, τα έχτιζαν εξειδικευμένοι τεχνίτες που δεν ήταν πάντοτε ντόπιοι. Την εκτέλεση των μεγάλων αυτών έργων αναλάμβαναν εξειδικευμένα συνεργεία τεχνιτών τα οποία διέθεταν οχι μόνον τεχνικές γνώσεις αλλά και οργανωτική συγκρότηση απαραίτητη για την γρήγορη εκτέλεση των σύνθετων αυτών έργων.
Τα συνεργεία αυτά αποκαλούνταν (ε)ιανάφια από το αραβοπερσικό ισνέφ ή εανάφ = συνάφι ή κομπανίες (ιταλικά compagnia -λατινικά companin = συντροφιά ή μπουλούκια (τούρκικα boluk = syntrofi;a), των μαστόρων.
Η οργάνωση των μπουλουκιών
Το μπουλούκι συγκροτείται από άτομα που συνδέονται μεταξύ τους με σχέσεις συγγένειας. Είναι κατά βάση οικογενειακή υπόθεση. Μόνον όταν υπάρχει ανάγκη συμμετέχουν και άλλα άτομα, έξω από την οικογένεια, συνήθως παιδιά και μαθητευόμενοι. Ένα τυπικό μπουλούκι αποτελείται από:
- 1-2 πελεκάνους, από τους οποίους ο ένας συνήθως ήταν ο πρωτομάστορας
- 1-2 έξω μαστόρους
- 1-2 ή και περισσότερους κλειδοσάδες ή μέσα μαστόρους
- 1-2 νταμαρτζήδες
- 3-4 ή και περισσότερα παιδιά, τα μαστορόπουλα. Ανάλογα, όμως με το μέγεθος του έργου ο αριθμός των μαστόρων ποικίλει, και φτάνει μερικές φορές τα 50 ή και τα 100 άτομα.
Τα ταξίδια
Τα πρώτα τους ταξίδια τους περιορίζονται στις γύρω από τα χωριά τους κοντινές περιοχές.
Στην πρώτη φάση ανάπτυξης των Ηπειρωτικών μπουλουκιών αρχές του 18ου αιώνα, τα ταξίδια τους περιορίζονται στις γύρω από τα χωριά τους κοντινές περιοχές.
Τα ευημερούντα λόγω ειδικών προνομίων που απολαμβάνουν τα γειτονικά Ζαγοροχώρια, τα χωριά του Πωγωνίου, τα πλούσια καμποχώρια του Τσάμικου (Θεσπρωτία), οι πλούσιες πόλεις της Αλβανίας Μοσχόπολη, Αργυρόκαστρο, Κορυτσά, Πρεμετή, Αυλώνα, Μπεράτι, αλλά και μερικές τότε, πόλεις της Δυτικής Μακεδονίας, Σιάτιστα, Κοζάνη, Καστοριά, προσφέρουν πολλές δυνατότητες δουλειάς. Η κατασκευή των αρχοντικών των πλουσίων εμπόρων αλλά και δημοσίων κτηρίων είναι έργα των Ηπειρωτών μαστόρων.
Αργότερα τα μεγάλα έργα του Αλή Πασά, στρατώνες, τζαμιά, τεκέδες, αλλά και λόγω της πολιτικής προσεταιρισμού Ελληνόφωνου πληθυσμού που υιοθέτησε με την χρηματοδότηση κατασκευής εκκλησιών, καμπαναριών, και πέτρινων μονότοξων και πολύτοξων γεφυρών, προσελκύουν πολλά μπουλούκια στα Γιάννενα, και τις πόλεις επιρροής του.
Η δουλειά
Μαζί με τα μπουλούκια ταξίδευε παράλληλα και η φήμη τους. Το όνομα του μπουλουκιού είχε ιδιαίτερη σημασία και καθόριζε αποφασιστικά της δυνατότητες απασχόλησης. Μπουλούκια με καλή φήμη, ιδίως του πρωτομάστορα, πολλές φορές απασχολούνται για χρόνια στις ίδιες περιοχές. Συχνά οι ίδιοι ενδιαφερόμενοι απευθύνονται σε γνωστούς πρωτομαστόρους και τους προσκαλούν για την εκτέλεση μεγάλων έργων.
Η συμφωνία, αποκλειστική αρμοδιότητα του πρωτομάστορα, συχνά προφορική, αλλά όταν πρόκειται για μεγάλο έργο, οπωσδήποτε γραπτή, κλείνεται είτε πριν την αναχώρηση είτε γίνεται επί τόπου, όταν τα μπουλούκια βρουν δουλειά.
Η ζωή των μαστόρων
Η σκληρή καθημερινή ζωή
Η δουλειά στα μπουλούκια ήταν εξαιρετικά σκληρή και η λιτότητα της διαβίωσης τους ήταν παροιμιώδης.
Η καθημερινή ζωή των μαστόρων είναι πρακτικά αδύνατον να διαχωριστεί από τον κόσμο της δουλειάς τους, τουλάχιστον όσο διαρκεί το ταξίδι.
Η ζωή τους σημαδεύεται από τον κύκλο αναχώρηση - επιστροφή στο χωριό. Το μεσοδιάστημα είναι χρόνος αφιερωμένος στην οικογένεια και την ξεκούραση. Είναι ευκαιρία ανανέωσης των κοινωνικών σχέσεων, επίδειξης των αποτελεσμάτων του ταξιδιού, ικανοποίησης των αναπαραγωγικών αναγκών και γενικότερα έντονης κοινωνικής δραστηριότητας και εορταστικών εκδηλώσεων.
Η δουλειά στα μπουλούκια ήταν εξαιρετικά σκληρή και η λιτότητα της διαβίωσης τους ήταν παροιμιώδης. Η μόνιμη έγνοια για την κάλυψη των οικογενειακών αναγκών, η εξασφάλιση του σιταριού της χρονιάς (αμπάριασμα), η υποχρέωση της πληρωμής των χρεών που κατά κανόνα άφηναν πίσω τους πριν ξεκινήσουν το ταξίδι δεν άφηνε κανένα περιθώριο. Ιδιαίτερα για τα μπουλούκια που δεν είχαν κλείσει δουλειά από το χειμώνα, το διάστημα από την αναχώρηση μέχρι το Πάσχα ήταν κρίσιμο
Τα έργα
Τα μεγάλα Δημόσια και Ιδιωτικά έργα
Τα μπουλούκια των μαστόρων εργάστηκαν και άφησαν το στίγμα της τέχνης τους και στα μεγάλα έργα της εποχής τους
Τα μπουλούκια των μαστόρων εργάστηκαν και άφησαν το στίγμα της τέχνης τους, μεταξύ άλλων, και στα μεγάλα έργα της εποχής τους που βρίσκονται ακόμα και σήμερα διάσπαρτα σε όλη την Βαλκανική χερσόνησο και την Εγγύς Ανατολή, έργα είτε δημοσίου, είτε οχυρώσεις και οχυρωματικά έργα, κτίρια διοίκησης, στρατώνες, τζαμιά, μοναστήρια, νοσοκομεία, γηροκομεία, σήραγγες και υποστηρικτικά έργα σιδηροδρομικών γραμμών σχολεία, τράπεζες, καπνοθήκες, φάροι, θέατρα, σεράγια και αρχοντικά.
Τα Πέτρινα Γεφύρια
Η επισκευή παλαιότερων και η κατασκευή νέων πέτρινων γεφυριών αποτελεί, ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο της τέχνης των Ηπειρωτών μαστόρων. Τα γεφύρια, ξεχωριστό είδος αρχιτεκτονικής ικανοποιούν τις ανάγκες ολόκληρης της κοινότητας σε αντίθεση με τα σπίτια, τις εκκλησίες, τα κωδωνοστάσια ή και τα τζαμιά. Αποτελούν δε, μετά τα οχυρωματικά έργα των μεγάλων κάστρων, τα σημαντικότερα τεχνικά έργα της μεταβυζαντινής εποχής.
Τα Ηπειρωτικά μονότοξα ή πολύτοξα πέτρινα γεφύρια, απλά και απέριττα χωρίς υπερβολικές διακοσμήσεις, με την ποικιλομορφία και την διαφορετικότητα στην αρχιτεκτονική σύνθεση , μαρτυρούν την κατασκευαστική δεινότητα, το μεράκι και τη φαντασία των λαϊκών αρχιτεκτόνων. Μ’ ένα ιδανικό συνδυασμό πρακτικής και αισθητικής λειτουργίας (εναρμονισμένα με το περιβάλλον) δίνουν μια μοναδική αίσθηση του ανθρώπινου κλίματος.
Τα εργαλεία
Οι μάστοροι ανάλογα με τις ειδικότητες τους έχουν τα δικά τους εργαλεία. Παραγγελία στον σιδερά του χωριού ή αγορασμένα τα μεταγενέστερα χρόνια από τον μπακάλη του χωριού είναι ότι πολυτιμότερο διαθέτει ο μάστορας.
Φροντίζουν συστηματικά για την συντήρηση τους και το συναισθηματικό δέσιμο που έχουν μαζί τους φτάνει μερικές φορές στο να σκαλίζουν το όνομα τους πάνω σε αυτά ή να τα κληρονομούν στους απογόνους τους..
Τέχνη και τεχνικές
Τέχνη και τεχνικές
Για τους μαστόρους ουσιαστικά δεν υπάρχει διάκριση μεταξύ τέχνης και τεχνικής.
Διάκριση μεταξύ τέχνης και τεχνικής, για τους μαστόρους ουσιαστικά δεν υπάρχει.
Η μαστοριά ήταν το σημείο όπου συναντιόνταν καίρια και απλά αυτό που έπρεπε να γίνει με το όπως έπρεπε να γίνει.
Αυτά τα δύο συναρμόζονται στη βάση των βασικών στοιχείων που χαρακτηρίζουν τη δουλειά τους: το μεράκι, η γνώση και η εμπειρία καθώς και η ευελιξία τεχνικού πνεύματος,
Το ευέλικτο και συνθετικό αυτό πνεύμα αποτυπώνεται στους τρόπος με τους οποίους οικειοποιούνται τεχνικές και αρχιτεκτονικά ιδιώματα από διάφορους τόπους, τροποποιώντας τα και μεταφέροντας τα μέσα από τα ταξίδια τους.
Αποτυπώνεται επίσης στην θαυμαστή ικανότητα τους να προσαρμόζονται στις εκάστοτε συνθήκες και παραδόσεις κάθε τόπου, κάνοντας, κάθε φορά, σοφή χρήση των τοπικών υλικών δίνοντας λύσεις σε συγκεκριμένες ανάγκες και λειτουργίες.
Η Λιθοδομή
Τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν ανέκαθεν για τη δόμηση των κυριότερων στοιχείων των ιστορικών και παραδοσιακών κατασκευών - τοίχος χωρίς ανοίγματα, τοίχος με ανοίγματα, ο θόλος, ο τρούλος ήταν συνήθως πέτρα και δευτερευόντως το ξύλο και αργότερα το τούβλο.
Η Λιθοδομή
Οι Ηπειρώτες μάστοροι χρησιμοποιούν διαφορετικές μεθόδους κατασκευής των τειχών
Οι Ηπειρώτες μάστοροι, ανάλογα την περιοχή, την ποιότητα των υλικών που έχουν στην διάθεση στους και την οικονομική δυνατότητα του εργοδότη, χρησιμοποιούν διαφορετικές μεθόδους κατασκευής των τειχών
Είτε τοποθετούν τις πέτρες απλά την μια πάνω στην άλλη χωρίς τη χρήση κονιάματος (ξερολιθιά), είτε τις συνδέουν μεταξύ τους με κονίαμα. Ανάλογα με το σχήμα τους χτίζουν τις πέτρες σε άμορφη ή ελαφρά κατεργασμένη μορφή (αργολιθοδομή), είτε τις πελεκούν ώστε να πάρουν ικανό ορθογώνιο σχήμα ( Λιθοδομή με λαξευτές πέτρες), είτε χτίζουν τις πέτρες ου είναι όμορφες μεν αλλά από την φύση τους παράγονται σε κανονική, πλακοειδή τις περισσότερες φορές μορφή (πλακολιθοδομή).
Ως προς τους τρόπους δόμησης οι μάστοροι φροντίζουν να μην υπάρχει συνέχεια των κατακόρυφων αρμών αλλά και να διακόπτονται από πέτρες που κάθε μια της καλύπτει την από κάτω του κατακόρυφου αρμού.
Τα κουδαρίτικα
Η πιο πλούσια, ίσως, από όλες της Ελληνικές μυστικές - Συνθηματικές γλώσσες είναι η γλώσσα των μαστόρων της Ηπείρου, τα Κουδαρίτικα.
Ανήκει στην Ηπειροαιτωλική ομάδα και είναι όπως οι άλλες αντίστοιχες επαγγελματικές, γλώσσα φτιαχτή με λίγες λέξεις, σλαβικές, βλάχικες, τουρκικές, ιταλικές, αρβανίτικες, τσιγγάνικες, ισπανοεβραικές.
Τα κουδαρίτικα χρησιμοποιήθηκαν από τους μαστόρους ως μέσο άμυνας και προστασίας των συμφερόντων τους. Αναγκασμένοι να εργάζονται συχνά σ’ ένα καχύποπτο και συχνά εχθρικό περιβάλλον ανέπτυξαν αυτό το ιδιαίτερο λεξιλόγιο για την μεταξύ τους συνεννόηση αλά και λειτουργούσε ταυτόχρονα ως επιβεβαίωση της ιδιαίτερης ταυτότητας τους. Χρησιμοποιείται αποκλειστικά από τους μαστόρους και όπως είναι φυσικό το λεξιλόγιο περιστρέφεται γύρω από τη ζωή και το περιβάλλον της δουλειάς τους, τις σχέσεις με τους εργοδότες και την καθημερινή ζωή τους.